Manipuleren voor Beginners

De dappere bergbeklimmer nadert de top. Met zijn laatste inspanning klimt hij de laatste meters. We zien zijn kop aan de top verschijnen en hij haalt half huilend en half lachend zijn vlag tevoorschijn die met geweldig veel trots wordt geplant. Hij heeft als eerste de top bereikt.

U keek naar een documentaire over een dapper man. Zijn eenzame verrichtingen hebben u een paar kwartier in hun ban gehouden. En wat een mooie beelden. Precies, daar heb ik u. Wie heeft die beelden gemaakt? Een nog dapperder cameraman, die al eerder op de top was aangekomen. En waarschijnlijk was er nog een geluidsman aanwezig. En nog allerlei andere hulptroepen. Die heeft u niet gezien.

De regisseur (ook niet in beeld) had het idee van een eenzame man alleen tegen de elementen en deze verwringing van de werkelijkheid zal ongetwijfeld artistieker zijn dan der werkelijkheid zelf. In die zin verschilt een regisseur van een documentaire weinig van die van een speelfilm. Beiden willen u hun werkelijkheid voorschotelen. Dat een documentairefilmer reële beelden gebruikt, wil niet zeggen dat zijn film de waarheid meer benadert dan bijvoorbeeld een nagespeelde gebeurtenis.

U ziet bijvoorbeeld in een documentaire over bijvoorbeeld Oost-Kaukasië een man een geweer afschieten. In het volgende shot ziet u een lijk. U moet wel heel sterk in uw schoenen staan om te denken dat die twee shots misschien helemaal niets met elkaar te maken hebben. Bovendien ziet u daarna een huilende vrouw. Dat de eerste man op spreeuwen schiet, de dode man overleden is aan een hartaanval en de vrouw huilt omdat ze met bingo verloren heeft, weet u niet. Natuurlijk is het zooitje in Oost-Kaukasië en ze moorden daar elkaar uit, dat weet iedereen. Maar toevallig net niet waar de filmer bij was, dus plakt hij paar suggestieve beelden aan elkaar.

Als u denkt dat dit niet voorkomt, bent u naïef. Maar zo erg is het natuurlijk niet, dat iemand liegt om de waarheid aan te tonen. Maar anders wordt het als ik bijvoorbeeld wil aantonen dat zeker lid van Leefbaar Rotterdam behoorlijk fascistoïde trekjes heeft. Ik meld me bij hem aan en zeg dat ik een portret van hem wil maken. Hij is ijdel genoeg om toe te stemmen. Helaas krijg ik hem niet zo ver dat hij al te controversiële opmerkingen maakt. Dus we beginnen over zijn hobby’s. Op een gegeven moment zegt hij: ‘Een hele dag vissen, dat is het liefste wat ik zou doen.’ In de montage haal ik het eerste deel van de zin weg en zet daar voor in de plaats de vraag: ‘Zou u eigenhandig de hele Marokkaanse bevolking in Rotterdam met een Uzi willen uitmoorden?’ Het zou me niks verbazen als hij dat inderdaad zou willen, maar hij wil het tegen mij niet zeggen.

Voornoemde handelingen in de montagekamer zullen door maar door zeer weinigen worden goedgekeurd. Zou ik deze truc overigens brengen in een speelfilm, dan zou de hele zaal gniffelen. In een speelfilm mag meer. Het voorgaande is een extreem voorbeeld, maar in de voormalige Sovjet-Unie was dit heel gewoon. Saddam Hoessein gebruikt deze trucs nog steeds en de Verenigde Staten hebben in dezen ook geen schone handen.

Eigenlijk weet u dit soort dingen wel. U bent er zich alleen niet altijd van bewust dat in documentaires en zelfs in ordinaire nieuwsitems de werkelijkheid een beetje of een beetje veel wordt gemanipuleerd. Antwoorden van geïnterviewden worden net zo lang overgedaan tot ze spontaan zijn en de bijpassende vragen worden later opgenomen. Iemand van boven filmen maakt iemand letterlijk kleiner. Vrouwelijke ministers zien er altijd minder krachtdadig uit als ze gefilmd wordt door weer zo’n lange cameraman. Met een redelijke telelens kon zelfs de neus van Frank Zappa tot een vriendelijk mopsneusje worden getransformeerd.

Ik laat het bij deze voorbeelden. U bent bij dezen gewaarschuwd. U bent oud en wijs genoeg om u vrijwillig te laten bedonderen. Iets anders ligt het bij kinderen. Die hebben al deze kennis over manipulatie nog niet. Die denken nog dat het meeste dat ze op de tv zien echt is. Ik wil op deze plek een krachtig pleidooi houden voor videolessen op school. Zo op de leeftijd van negen à tien jaar, dacht ik. In deze lessen moeten ze leren zelf de werkelijkheid te manipuleren. Laat ze de juf laten zeggen dat de aarde plat is. Leer ze dat een object elke emotie kan aannemen. Laat ze ontdekken dat een camerastandpunt een politiek standpunt is.

U wilt toch allemaal dat uw kinderen zelfstandig denkende mensen worden? Het is evident dat videolessen daar in zeer hoge mate toe kunnen bijdragen. Ga dus zeuren op de basisschool van uw kleine schat, schrijf brieven aan uw volksvertegenwoordiger en geef ze desnoods zelf een camera plus een editprogramma voor op de computer. Op zijn minst worden de toekomstige vakantiefilmpjes een stuk beter.