Onstoffelijk

Zo rond mijn veertiende logeerde ik wel eens bij tante Frans. Tante Frans woonde in Vlaardingen met oom Joop en een heel stel neefjes en nichtjes. Zij was mijn peettante. Hierbij moet u niet direct aan maffia-praktijken denken. De peetoom en -tante werden geacht een bijzondere aandacht te besteden aan de katholieke opvoeding van het petekind.

Tante Frans was zeer katholiek en studeerde voor haar godsdienstdiploma B. Dat is het hoogste wat een leek kan bereiken in katholieke theologische scholing. Omdat het de tijd van de oecumene was, werd er in haar studie ook aandacht besteed aan andere godsdiensten. In haar theologische boekenkast vond ik werken over dat in mijn opvoeding onderbelichte terrein. Op mijn jeugdige leeftijd heb ik toen een vergelijkend godsdienstig warenonderzoek gedaan. Het hindoeïsme was te ingewikkeld met duizenden goden en Allah leek te veel op onze eigen god, maar het boeddhisme, dat leek me wel wat. Wat mij zo aantrok, was het ontbreken van een oppergod, een geheel nieuw concept voor mij. Ik had toen al een gezond wantrouwen tegen de katholieke god, een autoritair en benepen baasje. Ik was rijp voor geestelijke verandering.

In mijn encyclopedie uit de jaren zeventig is spiritualiteit voornamelijk een begrip uit de katholieke kerk. Behalve onstoffelijkheid als synoniem, vertelt het lemma ons het volgende: “Persoonlijke verhouding van de mens tot God, waarbij enige nadruk gelegd wordt op de subjectieve zijde van deze verhouding, die echter wezenlijk haar motivering ontleent aan de in de kerk aanwezige, door woord en sacramenten verder gegeven heilsdaad van God in Jezus Christus.” De eerste die in staat is aan mij uit te leggen wat hier staat, krijgt van mij een aangename hoeveelheid spiritualiën.

Als ik op Google spiritualiteit (pagina’s in het Nederlands) intik, dan krijg ik een kleine anderhalf miljoen treffers. Bij christelijke spiritualiteit vind ik er zo’n 130.000. Het spirituele is dus ontchristelijkt. Het is ook een uitstekende manier om geld te verdienen. Er zijn duizenden cursussen die ons willen helpen ons innerlijk zelf of onze verbintenis met de kosmos te vinden. Er zijn bladen zoals Happinez die spritualiteit met lifestyle combineren, waarbij een artikel over engelen (“Ze gaven aan dat mijn einde naderde, maar dat dit niet de bedoeling was.”) zusterlijk naast dat over de schoonheid van bamboe staat. (“Alles ademt rust, kwaliteit en duurzaamheid.”) Mensen zijn dus niet erg veranderd na de dood van god. Het schijnt moeilijk te zijn te leven met de idee dat het leven zinloos is. “Er moet toch iets zijn?” Het schijnt dat 40% van de Nederlanders gerekend moet worden tot de ietsisten. Een substantiële groep, die volgens zeggen veel ex-katholieken telt.

Mijn flirtage met het boeddhisme werd geflankeerd door mijn belangstelling voor yoga. En dat kwam weer doordat ik mijn benen met gemak in de lotushouding kon brengen, iets dat voor de meeste westerlingen niet is weggelegd. Men gaat op de grond zitten en legt zijn rechtervoet op de linkerdij. Daarna gaat het linkerbeen op de rechterdij. Probeert u maar eens. In die houding wordt men geacht te mediteren. Nu deed ik yoga uit boekjes. Ik had al vroeg problemen met fysiek aanwezige leraren. Die boekjes waren helder op het vlak van de voorgeschreven houdingen, maar een stuk onhelderder over de transcendente kant van yoga. Ik wist toen nog niet dat de essentie van het transcendente het woordeloze is. (“Het Tao dat genoemd wordt, is niet het eeuwige Tao,” zegt de eerste regel van de Tao Te Tjing”.) Ik ging dus mediteren en probeerde te denken aan het niets, want dat scheen de bedoeling te zijn. Ik had natuurlijk ook kunnen voetballen of algebrasommen gaan maken, maar ik moest zonodig weer raar doen. Ik geloof dat het een vrij authentiek streven was tot het onderzoek van de menselijke geest, in dit geval de mijne, maar ik heb geen flets benul wat me de yogamethode heeft opgeleverd. “Mensen die denken met hun hoofd, kunnen niet echt voelen met hun hart”, vind ik op een site die zich Spirituele Informatie noemt. Hier wordt gesuggereerd dat we op andere manieren dan met ons hoofd kunnen denken en dat het hart kan voelen. Maar afgezien van deze lariekoek, wijst deze passage ook op het vigerende dualistische denken: veel van x zorgt voor weinig van y, het tegenovergestelde. Het probleem is dat er wat de menselijke hersens betreft zo weinig tegengestelden zijn. Vrouwelijk is geen tegengestelde van mannelijk. Liefde is geen tegengestelde van haat. Dom is geen tegengestelde van slim. En ratio geen tegengestelde van emotie. Het is mogelijk hoog te scoren op twee vermeende tegengestelden, evenals laag op beide.

Als intermezzo nog een citaat uit voornoemde site.

“Echte Atheïsten: zijn van de 3de “HEL” Dimensie een negatieve mentaliteit. Ze geloven niets, ze zitten IN een negatieve spiraal waar ze zelf niet uit kunnen komen en ze zijn ook DOEM denkers en paniekzaaiers en schoppen tegen alles aan en blijven koppig doorgaan. Ze hebben geen GEWETEN, omdat ze niet eerlijk zijn, ze zien ook alles negatief. ONGELOOF en ANGST, komt door gebrek aan zelf vertrouwen. Dit is heel TRIEST, deze mensen hebben hulp nodig. Deze negatieve mensen houden ook nog eens die negativiteit LEVENDIG op Aarde.”

Ieder staat het vrij om het woord spiritualiteit te gebruiken, ik ben daar heel liberaal in. Maar hóe moet het begrip, woord, idee, geduid worden? Wat betekent het? Waar staat het voor? Als het onstoffelijkheid betekent, dus alles dat geen materie is, dan heb ik moeite met het begrip. Alles is materie. Materie is datgene dat in ruime zin meetbaar is. Dat wij nog niet alles van hersenactiviteiten begrijpen, wil niet zeggen dat we gelijk maar onstoffelijkheid moeten introduceren. Als wij aan hoofdrekenen doen, dan gebeurt er iets in ons hoofd. Ik ken geen ander dier dan de mens die uit zijn hoofd 12 met 13 kan vermenigvuldigen. Dat is heel knap wat daar gebeurt, maar niemand zal het spiritualiteit noemen. Maar als wij denken dat er een diepere ik of een hogere geest bestaat, dan heet dat inenen spiritualiteit. Mensen raken in de war als ze menen iets niet te begrijpen, dus bedenken ze een theorie om tot begip te komen. Op een of andere manier schijnt het moeilijk te zijn te aanvaarden dat ons leven toevallig is. Er wordt ergens in een oud boek beweerd dat toen de aarde woest en ledig was, Gods Geest over de wateren zweefde en dat die ons gemaakt heeft. Dat is sinds Darwin geen vigerende mening meer.

Ik dacht dat het de Russische filmpionier Poedovkin was, die de kracht van montage demonstreerde. Hij maakte een opname van een neutraal kijkend mannenhoofd en zette er een opname van een bord soep achter. Hij maakte ook een montage waarbij het bord soep vervangen werd door een opname van een bleek kind in bed. Het neutrale hoofd werd door de toeschouwers bij de eerste montage ervaren als hongerig en bij de tweede als medelijdend. Wij kijken allemaal contextueel. Wij hebben de neiging om ongeveer gelijktijdig plaatsvindende ervaringen met elkaar te koppelen. Iedereen loopt wel eens pardoes de straat op en doet daarna een stap terug. Zonder zich van iets bewust te zijn. Een auto suist voorbij. Een groot aantal mensen trekt hier geen conclusie uit. Maar er zijn mensen die denken dat het stapje terug het gevolg is van het ingrijpen van een beschermengel. Sommigen voelen zelfs de hand die hun terugtrok.

Het is nu de tijd voor een bekentenis: ik heb in mijn jonge jaren regelmatig LSD gebruikt. Daar word je raar van, om niet te zeggen gek. Het lekkerste dat ik ooit gegeten heb, is een zak patat met mayonaise van een patatboer op de Amsterdamse Straatweg in Utrecht. Ik was toen volop aan het trippen. Deze emotionele culinaire ervaring is mij altijd bijgebleven. De mayonaise, het zal wel frietsaus geweest zijn, besmeurde mijn gezicht en ik zal er ridicuul hebben uitgezien, maar ik was volmaakt gelukkig. Dat was nog eens eten. Mijn latere ervaringen met briljante sterrenrestaurants vallen hierbij in het niet. Hoho, zult u roepen, dat waren kunstmatige emoties met die LSD! Dat was niet echt! Maar de kinderen die Maria in Lourdes gezien hebben, hallucineerden waarschijnlijk door ondervoeding. Zij logen niet. Ze hadden Maria echt gezien. En de kinderlijke geest houdt van mystiek. Nu is subliem eten geen spirituele ervaring. Maar ik heb ook eens de zon laten opkomen. Wij namen toentertijd, jaren zestig, met een clubje gelijkgezinden vanuit Rotterdam de laatste trein naar Den Haag en dan de laatste tram naar Scheveningen. Op het strand aangekomen liepen wij een kilometer naar het noorden. De jongeren ontstaken een vuur met aangespoeld hout, anderen zopen zich lam met een inferieur soort sherry dat in mijn herinnering Monzanillo heette en ik nam mijn tabletje Mellow Yellow. Terwijl de rest kleumend bij het vuur zat, liep ik vrijwel naakt langs het strand. Bij elke stap die ik deed, lichtte het bij mijn voeten op met kleine duizenden lichtflitsjes. Dat was geen hallucinatie, maar bioluminiscentie veroorzaakt door zeevonk, een micro-organisme dat op zwoele zomeravonden wel eens onze stranden wil bezoeken. Voor een nuchter mens is dit al een belevenis, laat staan als je door psychofarmaca wordt beïnvloed. Door deze spirituele ervaring gesterkt, liet ik rond half vier de zon opkomen. Pure mentale kracht.

We begrijpen niets van wat er zich in ons hoofd afspeelt, maar dat accepteren we niet. Zeker bij bijzondere ervaringen, zoals verliefdheid, zeeluminiscentie, kathedraal van Chartres en A Love Supreme van John Coltrane, krijgen we een emotie die niet te plaatsen is in onze gebruikelijke ervaringslaatjes. Probeer eens, alsof het voor de eerste keer is, een drukke straat over te steken. Op een dijk lopen, een poes aaien, met het goede been uit bed stappen, je geliefde kussen. De bijzondere ervaring van het alledaagse. Als de spiritualiteitsgoeroes dat propageren, dan heb ik er geen moeite mee. Als ze vertellen dat het is om ons diepere ik te ervaren, dan verdenk ik ze van dikdoenerij.

Het lijkt paradoxaal, maar het daagse leven is zo ingewikkeld, dat wij denken dat het eenvoudig is. Omdat het zo ingewikkeld is, denken wij er niet meer over na en laten het onbewuste zijn werk doen. Daardoor  wordt de alledaagse werkelijkheid als saai ervaren, want we hebben er weinig emoties bij. Om dit te compenseren, gaan mensen mediteren, op hun kop staan, karmatisch dansen, masseren en geloven dat er Iets is. Net zoals bungee-jumpen, detectives lezen en uit eten gaan bij een driesterrenrestaurant is spiritualiteit een vlucht uit de werkelijkheid.