Vrije wil

Wij hebben de illusie dat we een vrije wil hebben. Dat is een fijne illusie: het geeft ons het gevoel dat we rationeel zijn. Met vrije wil bedoelen we het vermogen beslissingen te nemen zonder dat bepaald wordt door factoren waar we geen vat op hebben. Het idee is goed voor ons zelfrespect. Eigenlijk kan een gezond mens niet zonder. Helaas is het een fictie. Onze hersenen nemen onbewust beslissingen en geven dat naderhand door aan het bewustzijn.

Natuurlijk zijn wij het die de beslissingen nemen, maar ons bewustzijn doet er zelden aan mee. We doen maar wat en naderhand rationaliseren we waarom we dat doen.

Als onze beslissing goed uitvalt, prijzen we onszelf. Als onze beslissing fout uitvalt, kunnen we de schuld geven aan externe factoren. De brug stond open, mijn mobiel was leeg en de scheidsrechter is omgekocht. Dat is handig. Mensen die denken dat ze hun leven te eigener gunste bepalen zijn gelukkiger dan mensen die het gevoel hebben geleefd te worden. Dat is een aardige paradox. De tweede groep heeft namelijk gelijk, maar plukt niet de vruchten van het gelijk hebben. Het is duidelijk dat het leven niet rechtvaardig is.

We worden voornamelijk bepaald door onze genen en onze afkomst. Dat ligt volstrekt buiten ons bewustzijn. Wij denken dat wij zelf bepalen wat we doen. Maar we kunnen net zo goed zeggen dat wij slachtoffer zijn van onze hersenen. Ons bewustzijn heeft een zeer beperkt vermogen vergeleken bij de rest van het werkzame brein. De hedendaagse metafoor is te zeggen dat we een klein werkgeheugen hebben. En wij weten niet hoe iets in ons werkgeheugen komt. Dat maakt ons nogal onbetrouwbaar voor onszelf. Maar deze gedachte is nogal onverteerbaar. We zouden gek worden. Dus daarom denken de meesten, bewust, dat ze een vrije wil hebben. Ik weet toevallig bewust dat ik geen vrije wil heb, maar toch heb ik die illusie nodig. Mijn onbewuste zal er klaarblijkelijk voor zorgen dat ik niet gek wordt van deze paradox en dat geeft ook weer rust.

Ook goed voor de gemoedsrust is te denken dat anderen ook een vrije wil hebben. Het is moeilijk te verteren dat iemand zomaar van je houdt of zomaar een hekel aan je heeft. In het eerste geval denken we dat die liefde niets waard is. Het is aangenaam te denken dat iemand bij zijn volle bewustzijn ervoor heeft gekozen ons lief te hebben. Aan de andere kant moeten wij iemand die een hekel aan ons heeft de schuld kunnen geven voor zijn weerzinwekkend besluit.

Om niet gek te worden, geloven wij in een sprookje. Het is mogelijk je dat bewust te zijn. Dat bewustzijn komt ook terecht in het onbewuste. Een beetje nadenken kan dus geen kwaad.